Speech Liesbeth Bik: ‘Wie kunstenaars het zwijgen probeert op te leggen, tornt aan het wezen van de democratie’

Beste Karin, Marjolijn, Jeanne, Benjamin en Tinkebell, beste allen, 

Dit jaar verwelkomen wij als Akademie van Kunsten opnieuw vijf nieuwe leden. Met jullie acceptatie van het lidmaatschap – voor het leven – vormen jullie een versterking van de kracht en reikwijdte van de Akademie. De mooie odes aan eenieder van jullie, zo, zullen duidelijk maken waarom jullie zo bijzonder zijn.

Vrijheid vergt inzet van onszelf 

De doelen en vergezichten van de Akademie betreffen het verstevigen en bewaken van artistieke en  – in dit huis zeker ook - wetenschappelijke vrijheid. Dat vergt steeds onderhoud, en dat weten we. We leven in een tijd van een steeds verder afnemende democratische kracht, in onze eigen samenleving, en wereldwijd. We kunnen niet zomaar blijven aannemen dat dat zonder enige inzet van onszelf, gewoon altijd zo blijft. 

De oprichting van de Akademie van Kunsten 11 jaar geleden in 2014 is geen toevallig gekozen jaar. Zij is uit crisis geboren na de bezuinigingen van Rutte I, een kabinet dat de culturele en creatieve sector, naast andere sectoren in ons land diep raakte. Sindsdien is de manier waarop we over kunst praten, in de media, in het parlement, in de samenleving als geheel, en ook in de sector zelf, veranderd. De oprichting van de Akademie was dan ook bedoeld om een signaal te geven, als een constructieve vorm van verzet. Wie kunstenaars het zwijgen probeert op te leggen, of dat nu is door een sluipende bureaucratische handelingen of door het daadwerkelijk kortwieken, overnemen of sluiten van instituten, tornt aan het wezen van de democratie. We zien dit gebeuren, bijvoorbeeld hier in Europa, en met grote vaart aan de overzijde van de Atlantische Oceaan. 

Kunst als onmisbare stoel aan de tafel 

Democratie is een manier van leven, filosoof en activist Claude Lefort zei dit al. In een democratie, zegt hij, is macht een ‘lege stoel’. Een stoel die je tijdelijk inneemt. “Het uitoefenen van macht gaat gepaard met het fundamentele besef dat regeren, macht uitoefenen, een tijdelijke positie is, die voortdurend kan – en moet – worden betwist en – uiteindelijk – herverdeeld. Waarbij voorspraak, inspraak en tegenspraak, debat en dialoog de kern van het politieke handelen vormen. De macht in een democratie kan dan ook nooit permanent door één persoon of groep kan worden bezet.”[1]

Daarom moeten we ons altijd verzetten als dit wel dreigt te gebeuren. 

De kunsten, dat is misschien wel een extra stoel aan tafel. Als de kunsten geen geziene tafelgast zijn, geen vanzelfsprekendheid zijn in een samenleving, dan moeten we opletten, want verhalen en perspectieven die door verwaarlozing of onverschilligheid niet gehoord worden, verdwijnen dan uit het zicht. Dan denken we niets meer dan onszelf nodig te hebben. Waar vinden we elkaar dan nog? 

Kracht van onze leden 

De  Akademie moet samen met anderen steeds die stoel vullen. Om uit te vergroten wat speelt, te luisteren, signaleren, analyseren, agenderen, verbinden en uit te dragen, om zo bij te dragen aan het bouwen aan andere perspectieven. Verbanden te leggen die we niet eerder zo zagen. Perspectieven doen kantelen. Hardop invoelbaar te maken wat niet uitgesproken wordt. Om met samenleving, met de politiek, het veld en met kunstenaars in de breedste zin als onmisbaar deel daarvan, de kracht van de verbeelding in praktijk te brengen. 

En de Akademie op haar beurt kan dit alleen doen met en vanuit de kracht van haar leden.  Zij zijn meer dan de som der delen. Daarom is jullie, ons, werk belangrijk.  

Artistieke vrijheid in het geding 

Vorig jaar nog zei ik bij deze gelegenheid, dat zeker 1 op de 6 mensen wereldwijd was blootgesteld aan een gewapend conflict in 2023, 12 procent meer dan in 2022. Dat is niet afgenomen. Dat zal u niet verbazen want u volgt ook wat er aan de hand is in de wereld, maar ik wil dit toch hardop met u delen: de in Londen gevestigde onderzoeksgroep Action on Armed Violence rapporteert dat het aantal burgerdoden in gewapende conflicten in 2024 wereldwijd met 67 procent is gestegen ten opzichte van het jaar ervoor. Dat is 61.353 burgerdoden in 2024, tegenover 36.640 het jaar ervoor. Het aandeel burgerdoden was niet eerder zo hoog: 89 procent. [2]

Wat heeft dit alles nou met kunst te maken? Is dit niet te politiek, hoor ik u misschien denken. Ik zeg nee. Het verlies van vrijheid, minachting voor levens en het verlies van academische en artistieke vrijheid hangen samen. Zij zijn in het geding in onze wereldwanorde. Deze schrikbarende getallen zijn daar bewijs van. Dus, dit is niet te politiek, want dit gaat ook over ons. En ik hoef u niet te vertellen dat we met zijn allen gevaarlijk afbuigen. Niet alleen naar fysiek geweld, maar ook naar verbaal geweld (en luidkeels zwijgen hoort daar ook bij), evenals naar gewelddadige vervorming van feiten. 

Het is aan de kunsten om een toekomstbeeld voor te stellen

Ik zie de rol van de kunsten als een werkwoord: als een proces, een performance, een training en als een culturele techniek. Als een activiteit om bestaande kennis tegen zichzelf te keren om je mogelijke en onmogelijke toekomstbeelden voor te stellen. We hebben nieuwe perspectieven nodig op hoe we leven en de wereld maken. We moeten de kunsten vieren omdat het niet voor minder kan. 

Het is belangrijk dat kunst zich niet alleen met haar eigen zaken bemoeit. Dat kunst relateert aan andere kennisgebieden. Zeggen dat kunst binnen haar eigen domein moet opereren, is de verbeelding afdoen als het enige domein van fictie en illusie. Dit gaat voorbij aan de rol die verbeelding speelt in het structureren van hoe we de werkelijkheid begrijpen.

(Verboden) woorden doen ertoe

Het gaat hier ook om woorden en over taal. Wat niet genoemd of benoemd mag worden kan ook niet worden bevraagd. Dat is geweld. Heel simpel. Woorden die op een verboden lijst komen, zoals de regering Trump onlangs in één van zijn decreten bepaalde, betekent niet dat wat met die woorden wordt aangeduid niet bestaat. Vrouwen bestaan nog steeds, om maar iets te noemen. Ondanks het woord ‘female’ op die lijst zijn zij de 50%, de andere helft dus. Woorden doen ertoe, en het begin van verzet zit in het voortdurend gebruik ervan. Want hoe anders kunnen we voorspraak, inspraak en tegenspraak hebben, en in debat en dialoog tot de kernen van ons handelen komen?

Vandaag vieren we met elkaar deze nieuwe leden. Omdat zij ieder op hun eigen manier zich sterk maken in de samenleving en het begrip van kunst oprekken. Zij maken het persoonlijke politiek en het politieke persoonlijk. Betrokken en actief, ontwikkelen zij onvermoeibaar, de culturele technieken waarmee ze als kunstenaar verantwoording nemen voor hun omgeving. En ik hoop dat ze dat ook met de Akademie gaan doen.

Daarom, in hoop en verwachting, verwelkom ik jullie van harte!