Hoe voorkomen we dat we oorlogsmoe worden?

We hoeven ons niet machteloos te voelen bij de oorlog in Oekraïne

Toen het Russische leger een jaar geleden Oekraïne binnenviel werd ik overmand door boosheid, machteloosheid, verontwaardiging. Die gevoelens ebden daarna weg en laaiden weer op wanneer er heftig nieuws naar buiten kwam. Nu, een jaar later, overheerst een nieuw gevoel: ongeloof. Gaat dit inderdaad gewoon door? Is er werkelijk geen manier de onverteerbare agressie, het zinloze leed en de immense schade aan gebouwen, erfgoed, infrastructuur en de natuur te stoppen?

Ik weet dat deze gevoelens weinig nut hebben. Maar wegkijken en je schouders ophalen heeft dat zeker ook niet. Ik nam daarom een jaar geleden het initiatief om maandelijks makers, denkers, kunstenaars en onderzoekers samen te brengen voor een bij voorbaat kansloze zoektocht naar iets dat wij zelf zouden kunnen doen om iets te betekenen in de oorlog in Oekraïne. We vonden niet iets geniaals of groots. Maar we zagen wel degelijk hoe we vormen van nabijheid, urgentie en gezamenlijkheid kunnen scheppen die van betekenis kunnen zijn.

Een verhaal zonder woorden

Lang voor een oorlog of conflict oplaait, begint de strijd om het verhaal. Verhalen kunnen verbeelding in gang zetten, maar ook een gevangenis creeeren. De heersende macht schept zo een beeld van zichzelf en van de ander, de vijand. Op dit verhaal kunnen wij allemaal invloed hebben. We vertellen het door, delen, versterken of vertalen het. Zo bepalen hoe geschiedenis verteld wordt, welke helden worden vereerd, hoe sportprestaties worden neergezet, welke kunstenaars exposure krijgen en welke humor de ruimte krijgt.

Waar het in landen zoals Syrië, Rusland of Iran werkelijk gevaarlijk is om tegen een van boven opgelegd verhaal in te gaan, kunnen poëzie en andere kunstvormen de waarheid zeggen zonder letterlijk te zijn. In muziek kan een aanklacht klinken zonder expliciet te worden. In een beeld wordt het ongehoorde hoorbaar. Was het ophouden van een leeg vel papier door demonstranten in Moskou bij het begin van de inval in Oekraïne geen grootse artistieke daad? De demonstranten werden weliswaar direct opgepakt, maar vonden een zekere veiligheid omdat de boodschap niet op hun bord was geschreven, maar ontstond in de verbeelding van het publiek. Deze lege vellen werden zo een spiegel waarin de onderdrukking extra helder zichtbaar werd.

Het eerste slachtoffer

Zodra spanning omslaat in strijd, wordt alles zwart wit. Dan komt het erop aan om partij te kiezen. Waar hoor je bij? Welke verhalen vertel je, wat wil je horen? Zo onderscheid je de goeien van de kwaaien en maak je duidelijk waar je staat. Er is dan geen ruimte voor nuance, twijfel. Zelfs een aarzeling is verdacht.

Dat is logisch. Bij de inval in Oekraïne is letterlijk en figuurlijk een grens overschreden en die grens is niet voor niets helder en ondubbelzinnig.

Het is een bekend gezegde dat waarheid het eerste slachtoffer is van een oorlog. Kunst kan dit tegengaan door speelruimte te bieden - voorbij feiten en leugens. Een kunstenaar doorbreekt met beelden en verhalen de zwart-wit verdeling en maakt ruimte om te dromen, te twijfelen en op een grens te verblijven tussen werelden in. Die ruimte is essentiëel voor gevoelens en ideeën die niet eenvoudig in goed en kwaad zijn in te delen. Denk aan de worsteling van immigranten, mensen met dubbele nationaliteit, in een gemengd gezin, of in andere situaties die troebel, dubbel of in verandering zijn.

Andere vragen

Wat we zien is wat we weten. En waar we naar kijken wordt bepaald door de vragen die we stellen. In een oorlog worden die vragen gesteld door journalisten, politici en experts. Hun vragen zijn ingekaderd door de grote urgentie van winnen of verliezen die het gegeven van een oorlog beheerst. Maar als je wat afstand neemt en je verbeelding wat ruimte geeft, kun je ook andere vragen stellen. Hoe worden machtsverhoudingen gereproduceerd? In welke groeven kijken en denken we? Wanneer ontaardt het vertellen van een verhaal in een uitsluiten of opschonen? Mag onze gecompromiteerdheid ook zichtbaar worden? Zijn er vragen die we beter niet zouden moeten stellen?

Mens blijven

Vechten aan het front is onmenselijk. Wat je meemaakt is bruut en verstorend, je verandert of beschadigt geestelijk. Ik spreek niet uit eigen ervaring, maar kon bijvoorbeeld in de documentaire Return to Homs van dichtbij het leven van strijders in de Syrische burgeroorlog meemaken. Er werd veel gezongen. Samen, maar ook alleen, tijdens lange nachtelijke uren op wacht. Woorden waren zinloos geworden. In deze nachtmerrie leek het alsof alleen liedjes in staat waren om de verbinding te houden met het leven. Zingen zorgde ervoor dat deze jongens in een onmenselijke situatie toch mens konden blijven.

De vrouwen

In geschiedenis, op het nieuws en op de manieren hoe we naar de oorlog kijken staat bijna altijd het mannelijke perspectief centraal. De soldaat. De generaal. De president. Maar wat gebeurt er in de levens van de vrouwen? Kan hun blik ons beeld van een oorlog verdiepen? Boeken, films en theaterstukken bieden toegang tot hun wereld. Zo speelt theatergroep Dood Paard momenteel het indringende stuk Women in Troy, as told by our mothers. Het is fictie, speculatie. Maar juist daardoor kan het doordringen tot gedachten en gevoelens die normaal nooit hoorbaar worden. Een doorgaans toegedekte dimensie van wat oorlog wordt zo zichtbaar.

Meer dan vechten

Oorlog is zo groot dat het alles opslokt. Ook de toekomst. Toen ik muzieklessen gaf in een Syrisch vluchtelingenkamp in Jordanië, vroegen we een paar jongens van ongeveer twaalf jaar naar wat ze zouden willen worden in de toekomst. Eén van hen antwoordde vrolijk en direct: “Ik hoef niets te worden, als ik veertien ben kan ik naar Syrië om te vechten en te sterven”. We merkten ook aan andere kinderen hoezeer het leven in een vluchtelingenkamp hun het perspectief op een toekomst ontneemt. Alles wat zij ooit hadden is voorbij. De toekomst is leeg. Het heden is waardeloos.

We zagen hoeveel muziek hier kan betekenen. Door samen te spelen, en aandachtig te luisteren en te reageren op elkaar, kan het heden, het hier en nu weer waarde krijgen. Muziek klinkt immers alleen in het heden. En samen spelen is kijken, luisteren, reageren. Ontvangen en doorgeven, als in een stoei- en vrijpartij. Je leert to be present in the present… Het kan iets van gezondheid en ademruimte terugbrengen in een gehavend gemoed.

Aya’s lied

Eén van de kinderen had zelf een lied gemaakt. Haar vriendinnen moedigden haar aan om het te laten horen. Het bezong haar liefde voor Palestina, het land waar haar grootouders van waren verdreven. We vroegen of we het mochten opnemen. Later liet ik het lied horen aan een vriend die met het New York Philharmonic werkte. Hij vroeg jonge componisten in New York om het lied van Aya tot een groot stuk uit te bouwen. Uiteindelijk klonk Aya’s lied op een podium dat normaal voor de meest waardevolle en beroemde composities gereserveerd is, gespeeld door de beste musici die er zijn. Een opname hiervan lieten we haar zien. Zijzelf en alle kinderen in haar omgeving, zagen zo hoe een stem van iemand ver weg in een achterbuurt van een stoffige stad in Jordanië toch gehoord kan worden, zelfs aan de andere kant van de wereld.

Geen slachtoffer

Nieuws uit een plek van oorlog en conflict bereikt ons doorgaans als er iets tragisch, bloederigs en gewelddadigs gebeurt. Ons beeld wordt bepaald door de extremiteiten en incidenten. We zien in een oorlog de slachtoffers en de daders. Maar als je uit Oekraïne, Syrië of Palestina bent gevlucht is het label van slachtoffer voor jou vaak helemaal niet wenselijk. Het ontkent de kracht die iedereen in zich heeft. Ook daar biedt kunst nodige ruimte. Als je je met muziek, schilderkunst of andere kunstvorm kunt uiten, kun je laten zien hoezeer je mens bent, welke kracht, kwaliteit, ervaring en talent er in je zit. Wat je, onzichtbaar, bij je draagt wordt aanraakbaar. Zo kan nabijheid en verbinding ontstaan. En dat zijn essentiële dingen om je gezond en levend te kunnen voelen.

Zichtbaar

Oorlogsnieuws, met emoties van woede, haat, verlies en onrecht zijn niet lang houdbaar. Na dagen, weken van dezelfde beelden op het journaal slijt het gevoel, het is geen nieuws meer. Dat is begrijpelijk en logisch. De situatie in Oekraïne bereikt ons dankzij nieuwe ontwikkelingen, aanvallen en heftige incidenten nog redelijk vaak. Maar plekken als Jemen, Afghanistan, Gaza en Ethiopië verdwijnen van de radar. En van een slapend conflict zoals in Cyprus ligt al helemaal niemand wakker. Terwijl, om maar een voorbeeld te noemen, de VN-missie die met duizend mensen op dat eiland de Turken en Grieken uit elkaar houdt toch jaarlijks ruim 57 miljoen dollar kost. Knetterzonde, toch?

Kunst kan vergeten, gesmoorde of uitgebluste verhalen een podium geven. Door met aandacht voor detail beelden te kiezen, stemmen te versterken en in te zoomen, kunnen mensen en plekken die aan hun lot zijn overgelaten weer gezien worden.  

Het hol van de leeuw

Onderzoekers, kunstenaars en verhalenvertellers dringen met hun ontregelende vragen, open blik, verbeelding en fantasie tot gebieden door die zijn afgesloten van de buitenwereld, zoals de werkkamer van de koningin van Engeland, het paleis van de Tsaar, en een dorp onder vuur, de modder van het slagveld of de kamer waarin Russische generaals hun plannen maken. Met beelden, verhalen, feit en fictie scheppen zij een brug naar empathie, invoeling, inleving. Niet direct voor begrip of medelijden, maar voor manieren van observatie en nabijheid die anders niet mogelijk zijn. Zo kunnen we Assad, Stalin of Putin naderen. En mechanismes, gedachtenkronkels of waarden blootleggen waar ons verstand niet bij kan.

Ontstrikken

Ik heb enkele voorbeelden willen delen waarin dwars- en omdenken samengaat met mogelijkheden van concrete actie die wij allemaal op eigen wijze kunnen inzetten. Vaak zijn het symbolische of kleinschalige handelingen die geen oplossing bieden, maar wel dingen in gang kunnen zetten, ruimte maken en het gevoel bestrijden dat we machteloos moeten toezien. Handelingsperspectief is een doel op zich als je de moed dreigt te verliezen. Het zijn acties die ons in beweging houden, zodat we door blijven zoeken naar kennis, nabijheid en verbinding.

Dit pad is nodig nu de oorlog in Oekraïne in vaste sporen komt te zitten en de verhalen verstrikt raken in herhaling. Het is ook nodig om de voortmodderende conflicten elders met frisse blik en goede moed tegemoet te treden. In een urgente crisis zoals een oorlog, is direct en snel handelen nodig. Maar als we niet tegelijkertijd ruimte maken voor traag onderzoek, verbeelding en spel, dan vernauwt onze blik, en kunnen we verrast worden door onvoorziene problemen die halverwege of achteraf tot een volgende, soms zelfs grotere crisis leiden. Kunstenaars, onderzoekers, schrijvers en verbeelders kunnen dit niet alleen. Zij zoeken samenwerking met ieder die toegang, verbinding en een ingang ziet, voorbij de tragiek en de uitzichtloosheid.
 

Merlijn Twaalfhoven is componist, kunstenaar en lid van de Akademie van Kunsten.
Deze tekst verscheen eerder in Dagblad van het Noorden en Brabants Dagblad.

Op 11 april 2023 vindt de Hackaton Kunst & Oorlog plaats. In deze werksessie bedenken we een visie, strategie en actieplan om Poetins narratief over de oorlog in Oekraïne om te buigen.

Beeld: Merlijn Twaalfhoven (foto: Jelmer de Haas)